برای بهره گیری از روایات طبی نیازمند تبارشناسی، معناشناسی و اعتبارسنجی آن ها هستیم؛ یعنی مأخذ، سند و ناقلان هر روایت روشن شود و مفهوم متن و مقصود گوینده آن ها نیز بررسی گردد. اطمینان از فراگیری روایات طبی نسبت به همگان و رَوایی کاربرد آن در روزگار کنونی نیز نیازمند اعتبارسنجی آن ها از طریق سنجش با دانش پزشکی، تغذیه، گیاه شناسی یا تجربه های بالینی است. این امر با موانعی همچون تقدس روایات، آشنایی ناکافی با روش های تجربی و راه های بن بست روبه رو است. ما با نگاهی به ضرورت این سنجش، راه حل گفت و گوی گام به گام مشارکتی را پیشنهاد داده و در زدودن برخی موانع کوشیده ایم. در دل این بررسی ها برخی روایات طبی مرتبط را نیز آورده ایم.

در سال های اخیر، بحث «طب اسلامی» با جدیت بیشتری مطرح شده و موافقان و مخالفانی را به خود جلب کرده است. برخی معتقدند با تکیه بر قرآن و روایات می توان بیماری ها را درمان کرد، حتی تا حد کنار گذاشتن علم پزشکی. این پژوهش در پی بررسی دیدگاه شیخ صدوق درباره احادیث طبی و اعتبارسنجی آن هاست. هدف اصلی تحقیق، تبیین دیدگاه ایشان مبنی بر عدم حجیت عملی این احادیث برای درمان بیماری هاست. پژوهش حاضر ضرورت بررسی تخصصی احادیث طبی توسط اهل حدیث و پزشکان را مورد تأکید قرار می دهد. این مطالعه معیارهای اعتبارسنجی احادیث طبی شامل قطعیت صدور، عمومیت مخاطب و عدم وجود قیود را مشخص می کند و راهکارهایی برای مواجهه علمی با احادیث طبی ارائه می دهد. پژوهش حاضر با روش توصیفی- تحلیلی به تحلیل نگرش شیخ صدوق در کتاب «الاعتقادات» نسبت به روایات پزشکی می پردازد. نتایج پژوهش نشان می دهد، شیخ صدوق، این احادیث را دسته بندی کرده و به این اطمینان رسیده که این روایات حجیت عملی ندارند و نمی توان صرفاً بر اساس آن ها به درمان پرداخت و همچنین با توجه به نیاز به تبیین معیارهای اعتبار سنجی احادیث طبی و حساسیت حوزه سلامت، باید همانند احادیث فقهی، متخصصان فن همچون اهل حدیث و پزشکان در بررسی و نقد احادیث طبی مشارکت کنند و ازنظر سندی و متنی با دقت ارزیابی شوند. تنها احادیثی قابل استناد هستند که از جهت صدور قطعی باشند، مخاطبِ معصوم در آن ها عموم مردم باشد و هیچ قید و شرطی نداشته باشند.

زمینه و هدف: در بین انبوه گنجینه های ارزشمند روایی اسلام احادیث زیادی به ابعاد سلامتی، بیماری و درمان انسان ها اشاره کرده است. رشد دانش پزشکی باعث توجه بیشتر به روایات طبی شده و برخی افراد با ناآگاهی و عده ای نیز با سودجویی، درمان بیماری ها را با استناد به این گونه روایات توجیه کرده اند. از جهت دیگر عده ای نیز در این زمینه مدعی شده اند که احادیث طبی سند نداشته و موضوعیت ندارند و قابل اعتنا نمی باشند این پژوهش می خواهد به این سوال پاسخ دهد که: تأکید روایات طبی بر درمان بوده و یا پیشگیری، و آیا این گونه روایات قابل استناد هستند؟ و اینکه آیا مخاطب روایات طبی، منحصر به فرد مراجعه کننده می باشد یا مانند فقه و بر اساس اشتراک در تکلیف، می توان احادیث طبی را هم تعمیم داد؟ روش کار: این پژوهش با مراجعه به برخی منابع حدیثی مرتبط با موضوع و تحلیل و توصیف محتوایی، در پی شناخت و بیان احادیثی است که بر جنبه پیشگیرانه بیماری ها متمرکز است، که با رجوع به کتابخانه ها، سایت های اینترنتی معتبر، سی دی ها، میکروفیلم ها و مجلات علمی صورت گرفته، مطالب به صورت فیش برداری جمع آوری شده و مورد نگارش واقع شده است. یافته ها: یافته های مطالعه حاضر عبارتند از: 1-آن چه در روایات اهل بیت (ع) بیش از مسأله درمان بر آن تأکید شده، مسأله حفظ الصحه و بهداشت فردی و عمومی است که در ردیف توصیه های سبک زندگی قرار می گیرند. 2-بسیاری از روایات که بر درمان متمرکزند جنبه خصوصی و شخصی داشته و بر عکس، احادیثی که بر حفظ سلامتی و پیشگیری از بیماری ها تأکید دارند عمومی بوده، بالطبع همه می توانند از آن استفاده کنند. نتیجه گیری: نتایج پژوهش نشان دادند اولاً مراجعه به احادیث پزشکی همچون دیگر احادیث صادره از معصومین (ع (، کاری تخصصی بوده و در این زمینه باید از هر نوع پیش داوری و تفسیر به رأی، اجتناب کرد؛ و اینکه احادیث متعددی پیشگیری را بهتر از درمان دانسته و بر جنبه های پیشگیرانه بیماری ها تأکید دارند. مانند: پرهیز از پرخوری، توصیه به انجام برخی کارها که در سلامت و عدم ابتلای انسان به بیماری ها مؤثر است، رعایت اصول و آداب تغذیه از قبیل خوردن غذا به هنگام گرسنگی و اشتها، خوب جویدن و کوچک برداشتن لقمه، پرهیز از دمیدن در غذا، استفاده از خلال دندان و. . .

سابقه و هدف: اشارات پیشوایان اسلام از طب باعث شد که مسلمانان به علم پزشکی روی آورده و در این باره کتبی تالیف نمایند. یکی از کهن ترین آن، طب النبی مستغفری است. هدف این مقاله بررسی سندی و دلالی احادیث طبی کتاب مزبور و نیز تطبیق داده های آن با یافته های علوم پزشکی می باشد. مواد و روش ها: از نوع تحقیق کیفی توصیفی-تحلیلی می باشد و شیوه جمع آوری مطالب بر اساس شیوه کتابخانه ای و جستجو در احادیث پزشکی کتاب طب النبی بوده و آنگاه آموزه های حدیثی بر اساس داده های علم پزشکی تجزیه و تحلیل تطبیقی شد. یافته ها: یافته های این پژوهش نشان می دهد که احادیث کتاب طب النبی مستغفری در چهار بخش مرتبط به آداب خوردن و آشامیدن، معرفی مطعومات و مشروبات مناسب سلامت جسم، پیشگیری از بیماری و انجام درمان قابل بهره برداری است. نیز بررسی دلالی احادیث مزبور نشان می دهد که آموزه های حدیثی در عرصه های چهارگانه فوق منحصر به عصر نبوی نیست، بلکه قابل تعمیم در ازمنه و امکنه گوناگون می باشد و در این عصر نیز می توان از آن برای ارتقای سلامت و درمان جامعه بهره جست. نتیجه گیری: مطالعه حاضر نشان می دهد که احادیث درمانی در خصوص استشفای به عسل، شیر، انجیر، زیتون و... از لحاظ سند و دلالت مورد وثوق و پذیرش می باشد و یافته های علمی هم آن را تایید می کند.

سابقه و هدف: با توجه به وجود چندهزار روایت طبی و همچنین گسترش روزافزون استفاده های علمی و عملی از این روایات، بحث از روش فهم و برداشت از آنها امری ضروری است. برداشت از روایات طبی نیازمند ضوابطی است که در مواردی مستقل از ضوابط فهم روایات فقهی است. یکی از مهم ترین کتاب های طب مستنبط از روایات کتاب «دراسه فی طب الرسول المصطفی» است که نویسندۀ آن بر مبنای روش اجتهاد خود در این کتاب، اقدام به شاگردپروری و درمان بیماران نموده است. با توجه به تأثیر واقعی این روش اجتهاد بر زندگی افراد، هدف پژوهش حاضر بررسی میزان روایی این روش در حوزۀ روایات طبی بود. روش کار: پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و با استناد به متن کتاب مورد بحث و همچنین کتب تخصصی فقه و اصول و فقه الحدیث، به نقد و بررسی میزان روایی روش فهم روایات طبی در کتاب دراسه پرداخته است. مؤلفان مقاله تضاد منافعی گزارش نکرده اند. یافته ها: نتایج نشان می دهد که نقدهای وارد بر روش اجتهاد از روایات طبی در کتاب دراسه شامل دو نوع کلی 1) رعایت نکردن ضوابط عمومی فهم روایات شامل: نص­گرایی بدون فحص از قرائن، تلاش نکردن برای بازسازی روایات تقطیع شده، بررسی نکردن کافی لفظی و موضوع شناسانه، تخصیص ها یا تعمیم های حدسی، حمل معانی روایات بر امور مادی، تجربی و فیزیکی؛ و 2) رعایت نکردن ضوابط اختصاصی فهم روایات طبی شامل: تسامح در تمییز قضیۀ حقیقیه از قضیۀ خارجیه و شخصیه، تمسک ناتمام به اطلاق و عموم می شود. نتیجه گیری: بررسی نمونه هایی از شیوه و سبک صاحب کتاب «دراسه» در فهم روایات طبی برای شناسایی و درمان بیماری ها، نشان می دهد موارد بسیار متعددی از استنباط­های ایشان به دلیل بی توجهی به ضوابط اولیه و عمومی دانش فقه الحدیث قابل اعتماد نیستند. ازآنجاکه مسئلۀ تشخیص و درمان بیماری ها تأثیر واقعی در زندگی انسان ها دارد و منجزیت و معذّریت عندالله در اینجا مطرح نیست، نمی توان بدون بررسی صحت فهم صاحب «دراسه» از احادیث به آن اعتماد نمود.

رهنمودهای بهداشتی بسیاری در ارتباط با سلامت انسان در جوامع حدیثی ارائه شده است که یکی از آن ها بهداشت موی سر می باشد. در این راستا، پژوهش حاضر به تحلیل و واکاوی راهبرد تنظیفی و شستشوی موی سر با شوینده هایی چون حنا، سدر، خطمی و کتم و نقش بهداشتی و درمانی آن ها پرداخته است. در حقیقت هدف از پژوهش حاضر، شناسایی بخشی از ابعاد آموزه های طبی روایات در زمینه شوینده های موی سر و نقش آن در مراقبت از بهداشت و سلامت می باشد. در پژوهش حاضر که مبتنی بر روش تحلیل محتوا است، ابتدا با مراجعه به کتب معتبر حدیثی مانند "الکافی" و "وسائل الشیعه"، احادیث مربوط به مراقبت از موی سر و شوینده های آن شناسایی شدند و محورهای مراقبت از بهداشت و سلامت مو تجزیه و تحلیل گردیدند. نتایج نشان دادند شوینده هایی مانند حنا، سدر، خطمی و کتم که در احادیث مورد تأکید قرار گرفته اند، علاوه بر خاصیت شویندگی موی سر و پاک کنندگی، حاوی موادی طبیعی هستند که در ازمیان بردن غم و اندوه فرد مؤثر می باشند. این مواد تسکین بخش بوده و در احادیث از آن ها به عنوان عامل دور کردن وسواس شیطان از انسان یاد شده است. احادیث طبی مربوط به شوینده های مو، حاوی آموزه هایی ناظر بر مداخلات معنوی و بهداشتی در مورد مراقبت از مو و سلامت آن هستند. به نظر می رسد که استفاده از چنین شوینده هایی و ترویج آن می تواند بر ارتقای سلامت جسمی و روانی جامعه و کاهش هزینه های دارویی اثرگذار باشد.

یکی از انواع روایات، روایات طبی است که در منابع شیعه و سنی وارد شده است. در کنار روایات، برخی منابع علمی مسلمانان، کتاب هایی است که دانشمندان مسلمان در موضوع طب تدوین کرده اند. از آنجایی که بخش زیادی از روایات طبی از قوت سندی برخوردار نیستند؛ لذا دیدگاه های گوناگونی در خصوص منشاء و اعتبار این احادیث مطرح شده است. از دیگر سو به دلیل موضوع این روایات که در زمره ی دانش های بشری است، درخصوص رابطه ی ماهوی متون کهن طبی و احادیث طبی سه گمانه مفروض است. در یک نگاه بدبینانه، شاکله ی اصلی روایات طبی، متونی جعلی هستند که براساس منابع طبی ساخته و پرداخته شده و با چسبانیدن اسانیدی بدان ها در مجامع روایی وارد شده اند. نگاه مقابل آن تدوین منابع طبی براساس روایات طبی است؛ یعنی به طور کلی دانش طب بر پایه ی روایات طبی معصومان ( و با حذف اسانید آنها شکل گرفته است. احتمال سوم هم ماهیت جداگانه ی این دو دسته از منابع است که از دو منشاء متفاوت شکل گرفته اند و در صورت اثبات آن، بطلان دو گمانه ی نخست آشکار خواهد شد. لازمه ی کشف درستی گمانه ی سوم نیز بررسی تطبیقی میان این دو دسته از منابع است. وجود موارد تشابه و اختلاف میان این دو دسته از منابع که حاصل یک بررسی تطبیقی است، درستی گمانه ی سوم را نمایان می سازد.

سابقه و هدف: یکی از مباحث مبنایی در طب اخلاطی طبایع چهارگانه است که شامل بلغم، سودا، صفرا و خون می شود. همین عناوین در احادیث طبی اهل بیت (علیهم السلام) نیز به چشم می خورد. حال این سوال پیش می آید که آیا طبایع که در احادیث مطرح شده، همان طبایع طب سنتی است؟ این پژوهش برای پاسخ به همین سوال سامان یافته است. روش کار: این پژوهش مطالعه یی تبیینی - تطبیقی، ازنوع تحلیل محتوا است که در آن «طبایع» از منظر احادیث اهل بیت (ع) تبیین، و با دیدگاه بقراط در مکتب طب اخلاطی مقایسه شده است. برای این منظور از کتب مرجع در حدیث و طب اخلاطی استفاده شده است. در این پژوهش همه موارد اخلاقی رعایت شده است. علاوه براین، نویسندگان مقاله هیچ گونه تضاد منافعی گزارش نکرده اند. یافته ها: یافته ها نشان می دهد که در احادیث، واژه «طبایع» به معنای ترکیب های وجودی انسان به کار رفته است. طبق این احادیث، ترکیب های چهارگانه وجودی انسان عبارت است از: «ریح، مره، خون و بلغم». در احادیثی که طبایع انسان در آن بیان شده، عنوان صفراء و سوداء مشاهده نشده است، در عین حال، برخی از صاحب نظران سوداء و صفراء را زیر عنوان کلی«مره» جای می دهند. در طب اخلاطی با توجه به چهار عنصر اصلی خاک، آب، هوا و آتش، اخلاط چهارگانه سوداء، بلغم، خون و صفراء در بدن شکل می گیرد و ماده بسیار لطیف دیگری نیز با عنوان «روح بخاری» از اخلاط اربعه به وجود می آید. نتیجه گیری: بر اساس نتایج به دست آمده، بین آنچه در طب اخلاطی با عنوان «اخلاط اربعه و روح بخاری» مطرح شده و آنچه در احادیث طبی با عنوان طبایع و ترکیب وجودی انسان ذکر شده است، مشابهت هایی مشاهده شد.

مقدمه: علم طب دارای سلسله صورت مساله هایی است که باید پاسخ به آنها کشف شود. طب رایج با همه حرف و حدیث هایی که درباره آن وجود دارد، دارای متدولوژی و مبانی برای پاسخ به سئوال های خود است و طبق آنها پیش می رود. در باب طب اسلامی به عنوان جایگزین طب رایج با متدولوژی و مبانی متقن مواجه نیستیم. امروزه گرچه شاید استناد به حدیث و روایات برای رسیدن به طب جدید پدیده ای نو باشد اما اصل استناد به روایت، پدیده ای جدید نیست بلکه در طول قرن ها از سوی مکاتب گوناگون مورد توجه بوده و مکتب ها و مسلک هایی از جمله اخباریون و اصولیون به وجود آمده اند که هر یک حرفی برای گفتن دارند. هدف پژوهش حاضر، تبیین گستره تحلیل "محتوی" و "استناد" در حوزه روایات طبی بود. نتیجه گیری: رویکرد مواجهه با روایات طبی، می بایست همراه با یک مواجهه علمی باشد؛ در نحوه جمع آوری روایت، در تحلیل محتوی و نیز در مرحله آزمایش و نتیجه گیری. افراط و تفریطی که نوعاً در مواجهه با روایات طبی دیده می شود، هر دو آسیب زننده خواهند بود. این که به تمامی این روایات به چشم سنت قطعی نگریسته شود یا این که بدون هر گونه بررسی کارشناسانه، به تمامی آنها با دیدی خالی از اعتماد بنگرند، هر دو آسیب زاست.

بخش زیادی از روایات منسوب به امیرالمؤمنین«ع» به نامه ها و مکاتبات ایشان اختصاص دارد. قالب روایی نامه به دلیل مکتوب بودنش اندکی با سایر قالب های روایی متفاوت است و گمان می رود کمتر در معرض تغییر و تحریف قرار گرفته باشد، اما تبارشناسی و پیگیری سرگذشت تاریخی نامه ها نشان می دهد که این گونۀ روایی نیز دستخوش تغییراتی شده است. در این مقاله نامه های امیرالمؤمنین به ابن عباس با استفاده از روش نقد متن که از رهگذر تشخیص تغییرات و افزوده ها و تفاوت گزارش های مختلف یک روایت انجام پذیر است، تبارشناسی شده است. براین اساس مجموعه نامه های امام به ابن عباس از منابع گوناگون گردآوری و نسبت آن با مبدأ صدور سنجیده شد. برای این منظور معیارهایی مثل تعداد منابع روایت کننده و میزان اختلاف این منابع در نقل یک نامه گزینش و متن نامه ها از صافی این معیارها گذارنیده شد. حاصل کار دسته بندی این مجموعه نامه در سه رده با تفاوت در میزان اصالت و اعتبار است.